“Dziewiątego maja 1950 roku rząd francuski w swej uroczystej deklaracji wybrał zjedoczoną Europę. Europę ocaloną od hitleryzmu, dzięki nieujarzmionej energii Winstona Churchilla, od komunizmu, dzięki przewidującej inicjatywie George’a Marshalla, Europę uwolnioną od bratobójczych i daremnych walk, Europę, która odważnie i zdecydowanie zaangażowała się we wspólnotową drogę, Europę-gwaranta dobrobytu, bezpieczeństwa i pokoju.”– pisał w swej książce “Dla Europy” Robert Schuman.

Klimat intelektualny i polityczny na rzecz integracji istniał w Europie już pod koniec lat czterdziestych. Europejczycy potrzebowali tylko konkretnych działań. Człowiekiem, który wierzył w Europę i w ludzi i który miał świadomość, że nic nie jest trwałe bez instytucji, był Francuz Jean Monnet (1888–1979). To właśnie on, jeszcze w czasie drugiej wojny światowej, przygotował kilkunastostronicowy program, będący podwaliną przyszłej Wspólnoty Europejskiej.

Skrzyżowanie się losów Schumana z planami i działaniami Jeana Monneta było szansą o wymiarze historycznym dla Europy. Mąż stanu i etyczny wizjoner znalazł w „wielkim inspiratorze”, jakim był Monnet, nie tylko znakomitego planistę politycznego, ale także współtowarzysza drogi do Europy – pisał we wstępie do Dla Europy prof. Bronisław Geremek ( Znak 2004).

Zdjęcie Monneta i Schumana

Dokument opracowany przez Monneta zakładał, że niemiecka i francuska produkcja węgla i stali zostanie podporządkowana nadrzędnemu organowi, co znaczyło, że niektóre z funkcji państwa mogą zostać przekazane zupełnie nowej nadrzędnej władzy:

Wspólna Władza Najwyższa, odpowiedzialna za funkcjonowanie całego systemu, będzie się składać z niezależnych osobistości wyznaczonych przez rządy na podstawie parytetu; rządy za wspólną zgodą wybiorą jej przewodniczącego; jej decyzje będą wiążące we Francji, Niemczech i innych krajach przystępujących. Właściwe rozporządzenia zapewnią konieczne sposoby odwoływania się od decyzji Władzy Najwyższej – czytamy w deklaracji Schumana.

Nadrzędna władza, zgodnie z zamysłem Jeana Monneta, początkowo objęła Ren, stanowiący podstawę handlu zachodnioeuropejskiego. W dobie industrializacji właśnie wokół Renu powstało skupisko przemysłu ciężkiego, obejmujące francuskie departamenty Nord i Pas–de–Calais oraz przyległe zagłębie Ruhry i Lotaryngię. Pod koniec 1945 roku, na mocy porozumień zawartych w Petersburgu, Niemcy przystąpiły do międzynarodowej organizacji Kontroli Ruhry, która, jak pisał Schuman w Dla Europy, opierała się na systemie okupacyjnym i podejmowała decyzje sprzyjające interesom zwycięzców.

Moment ogłoszenia

Za zniesieniem barier celnych i organizacyjnych przemawiały poza politycznymi także motywy ekonomiczne, w tym przede wszystkim spadek cen węgla, stanowiącego kluczowy element przemysłu ciężkiego, który w tamtych czasach niemal w pełni zaspokajał zapotrzebowanie na energię.

Koncepcja Monneta była idealna do przedstawienia podczas odbywającego się 10 maja w Londynie posiedzenia szefów państw europejskich. Zanim Schuman ogłosił inicjatywę światu, przygotował sobie odpowiedni grunt polityczny. Inicjatywę tę bowiem skonsultował w dyskrecji z kluczowym potencjalnym partnerem Francji Konradem Adenauerem, kanclerzem Niemiec. Robert Schuman przedstawił także amerykańskiemu sekretarzowi stanu Deanowi Achesonowi plan, który spotkał się z jego aprobatą.

Dziewiątego maja 1950 roku w Salon de l’Horloge w Ministerstwie Spraw Zagranicznych przy Quai d’Orsay w Paryżu Robert Schuman mógł więc przedstawić projekt wspólnoty węgla i stali.

Dla oddania ducha momentu ogłoszenia planu Schumana warto przytoczyć słowa Jeana Monneta z tego wydarzenia: Schuman wszedł na salę Horloge, gdzie oczekiwało go ponad dwustu dziennikarzy. (…) Nie jestem pewien czy przytłumiony, drżący głos ministra przekonał ich od razu, że byli świadkami głębokiej zmiany w polityce międzynarodowej, o czym świadczył niecodzienny ton preambuły: „(…) Nie chodzi tutaj o puste słowa, lecz o odważny, konstruktywny czyn. Francja zajęła stanowisko i konsekwencje tego mogą być ogromne. Mamy nadzieję, iż takie będą. Francja opowiedziała się za pokojem i żeby ten pokój osiągnąć potrzebujemy przede wszystkim jednej Europy”

Robert Schuman wyraźnie podkreślał – pisał we wspomnieniach dalej Monnet, – że plan oparty na solidarności produkcji przemysłu ciężkiego otwarty jest także na inne kraje. Solidarność produkcji, która w ten sposób powstanie, sprawi, że wszelka wojna między Francją a Niemcami stanie się nie tylko nie do pomyślenia, ale również w praktyce niemożliwa. Stworzenie tej potężnej jednostki produkcyjnej, otwartej dla wszystkich krajów, które zechcą ją współtworzyć, mogącej dostarczyć im na tych samych warunkach podstawowe elementy produkcji przemysłowej, położy realne fundamenty ujednolicenia gospodarczego połączonych w ten sposób krajów.

Choć pod względem gospodarczym koncepcja obejmowała niewielki obszar, jej polityczne konsekwencje były znaczące. Inicjatywę poza Francją i Niemcami poparły jeszcze Belgia, Holandia, Luksemburg, Włochy – w sumie sześć państw.

Niedługo po ogłoszeniu Planu Schumana, bo już dwudziestego czerwca 1950 roku, jako efekt inicjatywy ministra w Paryżu rozpoczęła się konferencja przedstawicieli tych sześciu państw, które dziesięć miesięcy później, osiemnastego kwietnia 1951 roku, podpisały traktat powołujący Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Dziesiątego sierpnia 1952 roku Wspólnota ta weszła w życie. W 1957 roku na mocy Traktatu Rzymskiego powołano Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Euratom.

Jak wspomina Monnet, moment ogłoszenia światu planu Schumana nie został w żaden sposób utrwalony, mimo że na sali obecnych było ponad dwustu dziennikarzy. Fotografia, która często ilustruje wydarzenie z dziewiątego maja, w rzeczywistości przedstawia konferencję prasową, która odbyła się dopiero po oficjalnym odczytaniu treści dokumentu.