W ostatnich tygodniach został zaprezentowany i poddany konsultacjom projekt podstawy programowej do przedmiotu Edukacja obywatelska, który będzie realizowany począwszy od roku szkolnego 2025/2026 w klasach II w liceum ogólnokształcącym i technikum oraz branżowej szkoły I stopnia, a w kolejnych latach – w kolejnych klasach w tych szkołach. W podstawie tej zostały zawarte także treści europejskie, wprawdzie w ograniczonym zakresie, jednak to i tak duża zmiana względem treści obowiązujących dotychczas. Nasze uwagi i rekomendacje, które możecie przeczytać tutaj, przekazaliśmy Ministerstwu Edukacji, mamy nadzieję, ze zostaną one uwzględnione.
Pozytywnie przyjmujemy projekt podstawy programowej do Edukacji obywatelskiej oraz przedstawiamy kilka uwag i propozycji do zakresu tematycznego zaproponowanego w podstawie dotyczącego działu VI Polska w Europie.
Za dobre rozwiązanie uważamy jasną zależność pomiędzy celami, obszarami tematycznymi i umiejętnościami, które osoby uczące mają rozwijać. Plusem projektu podstawy jest także praktyczny charakter przedmiotu – praktyczne działania obywatelskie oraz praca metodą projektu edukacyjnego – nauka poprzez działanie i doświadczanie, dająca osobom uczącym się przestrzeń na sprawczość. Pozostawienie wyboru dot. wymagań fakultatywnych nauczycielom i nauczycielkom pozwoli lepiej dopasować nauczanie do potrzeb, poziomu wiedzy i umiejętności osób uczących się oraz specyfiki społeczności lokalnej. Pozytywnie oceniamy także katalog umiejętności wskazanych w podstawie, które mają być kształtowane i rozwijane.
Za wyzwanie uznajemy przygotowanie, w tak krótkim czasie, nauczycieli i nauczycielek do realizacji podstawy programowej, a także przygotowanie dobrej jakości podręczników. Mamy także nadzieję, że zmiany zachodzące w systemie edukacji oraz dodanie metod aktywizujących do podstawy programowej, takich jak dyskusja, studium przypadku, odgrywanie ról, drama, będzie sprzyjało zmianom w kierunku wprowadzenia do szkół oceniania kształtującego.
Najwięcej uwagi chcielibyśmy poświęcić uwzględnieniu wspólnoty europejskiej w pięciu kręgach wspólnot omawianych w ramach wymagań szczegółowych, czyli działowi VI Polska w Europie. Z dużym zadowoleniem przyjmujemy wprowadzenie tematów europejskich do przedmiotu Edukacja obywatelska – Polacy są także obywatelami UE, duża część prawa obowiązująca w Polsce powstaje w wyniku współpracy na poziomie europejskim. Europa to wspólnota, a my jesteśmy jej integralną częścią, którą łączą wartości takie jak godność człowieka, wolność, demokracja, równość. Razem i na równi z innymi Europejczykami i Europejkami możemy decydować, w jakiej Europie będziemy żyć i jak chcemy odpowiadać na wspólne wyzwania. Dotychczas kwestie związane z członkostwem Polski w Unii Europejskiej w podstawach programowych, programach nauczania i podręcznikach ograniczały się do wiedzy faktograficznej, były mało atrakcyjne i nie przyczyniały się do zrozumienia procesów zachodzących w Europie, idei stojącej za integracją, zasad współpracy w UE i sposobu podejmowania decyzji. Aby móc konstruktywnie odpowiadać na współczesne wyzwania, poznanie tych obszarów i wyposażenie w umiejętności takie jak współpraca, krytyczne myślenie, rozwiazywanie problemów, umiejętności komunikacyjne, jest niezbędne. Podstawa programowa będąca przedmiotem konsultacji jest krokiem w dobrym kierunku uwzględnienia elementów rzetelnej edukacji europejskiej w podstawie programowej. Do zakresu tematycznego zaproponowanego w podstawie przedstawiamy kilka uwag i propozycji.
W dziale VI Polska w Europie, w 1. wymaganiu szczegółowym osoba ucząca się ma poznawać podstawowe zasady funkcjonowania głównych instytucji UE. Uważamy, że sposób podejmowania decyzji, zasady na jakich opiera się UE, są bardziej kluczowe do zrozumienia działania UE. Co więcej, wypisanie instytucji może prowadzić do tego, że zamiast ze zrozumieniem poznawać sposób działania Unii, znów uwaga skupi się na pamięciowej nauce instytucji. Obawiamy się, że na podstawie obecnych zapisów, w takim kierunku mogliby pójść twórcy podręczników, a następnie nauczyciele i nauczycielki. Ponadto, sformułowanie „wpływ Polski na działanie UE” proponujemy zamienić na „udział Polski w podejmowaniu decyzji”, aby podkreślić, że Polska na równi i wspólnie z innymi krajami podejmuje w UE decyzje – “uczestniczy”, a nie tylko “wpływa”. Jest to drobna zmiana semantyczna, jednak istotna z punktu widzenia członkostwa w UE. Proponujemy, aby 1. wymaganie szczegółowe przeredagować na:
Punkt 1 wymagań szczegółowych w dziale VI Polska w Europie
| treść rozporządzenia | proponowana zmiana |
| opisuje genezę powstania Unii Europejskiej, wyjaśnia podstawowe zasady funkcjonowania jej głównych instytucji (Rady Europejskiej, Rady Unii Europejskiej, Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego oraz Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej) i opisuje wpływ Polski na ich działanie; | „opisuje genezę powstania UE i podstawowe zasady jej funkcjonowania (zasada przyznanych kompetencji, zasada pomocniczości, zasada proporcjonalności, procedura zgody), wyjaśnia sposób powoływania i role instytucji europejskich oraz udział Polski w podejmowaniu decyzji w UE;” |
W wymaganiach szczegółowych zabrakło zagadnień związanych z kompetencjami UE. Naszym zdaniem to istotne, aby rozróżniać obszary, w ramach których UE może tworzyć prawo i podejmować inne rodzaje działań, a w jakich państwa członkowskie (na różnych poziomach – samorządu i administracji centralnej). Kompetencje są częścią wymagań szczegółowych działów III. Społeczność lokalna oraz V. Polska – władza, świat polityki i sfera publiczna, rozmowa o kompetencjach UE i tym samym jej obszarach działania uzupełnia obraz miejsc, gdzie podejmowane są jakie decyzje dot. codziennego życia obywateli. Proponujemy do zagadnień szczegółowych dodać punkt:
Punkt 5 wymagań szczegółowych (nowy)
| treść rozporządzenia | proponowana zmiana |
| „analizuje podział kompetencji między Unią Europejską, władzami centralnymi państw członkowskich oraz jednostkami samorządu terytorialnego, wskazując wpływ każdego z nich na wybrane aspekty życia codziennego.” |
Alternatywnie, jako minimum proponujemy rozwinąć punkt 3. wymagań szczegółowych:
Punkt 3 wymagań szczegółowych
| treść rozporządzenia | proponowana zmiana |
| „rozważa dylematy dotyczące pogłębiania i poszerzania integracji europejskiej oraz formułuje opinię i podejmuje dyskusję na temat tych procesów; | „biorąc pod uwagę obszary działania Unii Europejskiej i współczesne wyzwania, rozważa dylematy dotyczące pogłębiania i poszerzania integracji europejskiej oraz formułuje opinię i podejmuje dyskusję na temat tych procesów;” |
Dział VI Polska w Europie poświęcony jest wyłącznie Unii Europejskiej, poza odosobnionym 3. wymaganiem szczegółowym dotyczącym różnorodności kulturowej. Można odnieść wrażenie, że w dokumencie Europa jest utożsamiana z Unią Europejską, która wprawdzie jest najbardziej zaawansowaną formą integracji
w Europie, ale nie wyczerpuje tematu wspólnotowości. Brakuje rozmowy
o wartościach oraz prawach podstawowych, prawach człowieka, które są fundamentem wspólnoty europejskiej i które chronione są nie tylko przez UE, lecz też Radę Europy. Ta druga organizacja nie została w podstawie programowej wspominana. Proponujemy, aby do wymagań szczegółowych lub przynajmniej wymagań fakultatywnych dodać zagadnienie dotyczące tego obszaru, np.
Punkt 6 wymagań szczegółowych (nowy)
| treść rozporządzenia | proponowana zmiana |
| „w odniesieniu do katalogu praw i wartości zawartych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i preambuły Konstytucji RP, porządkuje i określa swoją hierarchę wartości.” | |
| Alternatywnie: Punkt 4 wymagań fakultatywnych (nowy) | |
| treść rozporządzenia | proponowana zmiana |
| „omawia wybrane fragmenty Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i preambuły Konstytucji RP i dostrzega relacje pomiędzy prawami i wartościami zapisanymi w dokumentach a swoim codziennym życiem.” | |
Jako że punkt 1. wymagań fakultatywnych dotyczy jedynie polityk wspólnotowych,
a nie całości działań UE, dodatkowo proponujemy włączenie zagadnienia:
Punkt 5 wymagań fakultatywnych (nowy)
| treść rozporządzenia | proponowana zmiana |
| „analizuje działania Unii Europejskiej w odpowiedzi na wybrane kryzysy, np. kryzys migracyjny, ekonomiczny, klimatyczny, ekologiczny, agresja Rosji na Ukrainę, wojna hybrydowa przeciw krajom Zachodu, i ocenia ich adekwatność i skuteczność, biorąc pod uwagę kompetencje UE.” |
Powyższe uwagi dotyczą projektu Rozporządzenia Ministra Edukacji zmieniającego rozporządzenie w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia z dnia 29.10.2024. Analogiczny katalog uwag dotyczy podstawy programowej projektu rozporządzenia Ministra Edukacji zmieniającego rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej. Nasze rekomendacje są te same, zwłaszcza dot. działu VI. Polska w Europie, który w tej podstawie programowej jest bardziej ograniczony. Jednak kluczowe uwagi dotyczące myślenia o sposobie przedstawiania procesu integracji europejskiej pozostają te same: istotne są zasady działania UE oraz fakt, że Polska bierze udział w podejmowaniu decyzji w UE a nie tylko na nie wpływa, ważne jest poznanie kompetencji UE oraz rozmowa o wartościach europejskich i ich ochronie.